„Czy jest tu ktoś, kto mówi po polsku i potrafi grać w brydża?” To być może jedno z najważniejszych pytań w życiu Simona Laxa. Wykonany przez Kapo w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, jest jednym z cudów, który ocalił życie polsko-francusko-żydowskiego kompozytora. Capo Simon zabiera Laxa do grupy blokowych grających w brydża. Kiedy Lux mówi mu, że jest muzykiem, od następnego dnia może grać w obozowej kapeli. Simon Lacks opisał ten epizod w swojej książce „Muzyka w Auschwitz”, którą zredagował i opublikował w 1948 r. W 1941 r. Simon Lacks był odnoszącym sukcesy młodym kompozytorem w Paryżu. Ale potem został aresztowany jako Żyd i spędził prawie cztery lata w obozach koncentracyjnych, w tym ponad dwa lata w Auschwitz.

Szymon Lacks urodził się 1 listopada 1901 roku w Warszawie, będącej wówczas pod panowaniem carskiej Rosji. Od 1926 mieszkał w Paryżu. Zmienił swoje polskie imię Szymon na francuską wersję Simon. Niewiele wiadomo o jego dzieciństwie i młodości oraz okresie studiowania w Polsce. Pochodził z zasymilowanej rodziny żydowskiej, a religia nie odgrywała tak naprawdę żadnej roli, z wyjątkiem żydowskich pieśni ludowych, które śpiewano w rodzinie. W wieku czterech lat Simon nauczył się grać na skrzypcach, a później na pianinie. Po szkole studiował najpierw matematykę w Wilnie, a w 1921 r. przeniósł się do Konserwatorium Warszawskiego, gdzie specjalizował się w kompozycji i dyrygenturze. To wcale nie było dane. W Polsce występowały silne tendencje antysemickie. Na uniwersytetach obowiązywały limity dla studentów żydowskich. Aby dostać się na studia, trzeba było po prostu być lepszym od innych.

Paryż – muzyczna mekka polskich kompozytorów

Między innymi z tego powodu Simon Lax wyjechał w 1926 roku do Paryża. Podobnie jak on, wielu innych młodych polskich kompozytorów i muzyków również liczyło na lepsze możliwości zawodowe tam. Postrzegali Paryż jako „mekkę awangardy”. Jednym z nich był Piotr Perkowski. W 1926 założył „Association des Jeunes Musiciens Polonais” i „Stowarzyszenie Młodych Muzyków Polskich”. Celem było oddanie głosu polskiej muzyce w Paryżu i stworzenie możliwości oddziaływania polskim muzykom. Simon Lax jest członkiem od początku. Stowarzyszenie było siecią idealną. Organizowała imprezy i konkursy. W Radzie Honorowej „Stowarzyszenia” zasiadali znani artyści, m.in. Jan Ignacy Paderewski, Artur Rubinstein, Aleksander Tansman i Leopold Stokowski, a jedyną członkinią niebędącą Polką była legendarna kompozytorka i pedagog Nadia Boulanger.

Jednak ta tętniąca życiem scena kulturalna i muzyczna dobiegła końca wraz z wybuchem wojny i deportacją Simona Laxa. „Auschwitz był swego rodzaju «negatywnością» świata, z którego nas porwano. Białe stało się czarne, czarne stało się białe. Wartości zostały odwrócone o 180 stopni lub wyrażone jaśniej” – napisał Simon Lax w swojej książce Muzyka w Auschwitz. Każdy z nas miał dwie możliwości: albo bić i torturować innych ludzi, albo być przez nich bitym i torturowanym”.

Niewielu ludzi pozostaje ludźmi

Simon Lax był w stanie zachować godność. Miał po prostu szczęście, że jest muzykiem i poznał kilku swoich rodaków, którzy pozostali humanitarni. Przez pierwsze tygodnie w Auschwitz był „zwykłym” więźniem, który codziennie musiał wykonywać najcięższą pracę fizyczną. Ale na szczęście Simon Lacks poznał Capo, który grał w brydża, i został muzykiem w obozowym zespole. Zespół miał grać marsze rano, gdy zespoły wychodziły i wieczorem, gdy wracały, a koncerty odbywały się w niedziele. Muzycy również musieli pracować w ciągu dnia, ale rzadziej niż pozostali więźniowie. Po pewnym czasie Lacks został pisarzem muzycznym, a następnie menadżerem zespołu. Zaaranżował także muzykę dla stale zmieniającego się składu orkiestry. Oznacza to, że może przebywać w obozie bez konieczności wykonywania ciężkiej pracy fizycznej.

„Nie ma wątpliwości, że swoje życie zawdzięczam niekończącej się serii cudów… Mój pierwszy sprawił, że od pewnego momentu należę do kategorii więźniów, którzy w ogólnoświatowej hierarchii obozowej mieli «lepsze miejsce».” W rezultacie , mogłem lepiej się odżywiać, przynajmniej przez wystarczająco długi okres czasu, gromadząc w organizmie wystarczające rezerwy energii, aby przetrwać ostatnie ciemne godziny deportacji. Pomogła mi w tym muzyka. Często mówi się: „Nie można żyć muzyką”.

Po wojnie Simonowi Lacksowi nie udało się już kontynuować obiecującej kariery z lat trzydziestych XX wieku. Napisał kwartet smyczkowy w 1945 r. i Osiem żydowskich pieśni ludowych w jidysz w 1947 r., ale do początku lat 60. nie komponował prawie nic, jedynie trochę muzyki filmowej pod pseudonimem. Z drugiej strony stał się cenionym specjalistą od tłumaczeń filmowych. W chwili śmierci komponowanie nie było już jego głównym zajęciem. Być może jednym z powodów tego rozwoju był fakt, że po 1945 roku wydarzenia muzyczne zdominowali kompozytorzy tacy jak Pierre Boulez i Karlheinz Stockhausen. Zerwali całkowicie z tradycją i przedstawili swój punkt widzenia w sposób dogmatyczny i dobitny. Kompozytorzy, którzy nie chcieli podążać tą atonalną drogą, przez dziesięciolecia nie mieli okazji występować. A jeśli byli także Żydami, jak Simon Lax, to po ich artystycznym zniszczeniu w czasie narodowego socjalizmu, doświadczyli ponownego podwójnego ostracyzmu.

Muzykolog Frank Harders-Wuthino, redaktor wydawnictwa Boosey and Hawkes, od wielu lat broni muzyki Simona Lacksa: „Rzadkość jego twórczości świadczy o dużej koncentracji. Każde dzieło Lacksa jest arcydziełem; nie ma utworu to nie jest absolutnie doskonałe.” Żaden ton nie jest za duży i żaden ton nie jest za mały. Widać, że ktoś napisał to z wielkim zapałem.”

Ekstremalne skupienie – każdy element to arcydzieło

Niektóre prace Simone Lax zostały nagrodzone. W swojej jedynej operze „L’Hirondelle inattendue” (Niespodziewana jaskółka) z 1965 roku Lax wpadł na niezwykły pomysł, aby w roli tytułowej uczynić słynną francuską arię „L’Hirondelle du Faubourg” (Jaskółka przedmieść). Frank Harders-Wuthino widzi ku temu jasny powód: „W muzyce najważniejsza jest melodia, to, co siedzi w głowie, z czym można żyć bez instrumentu. Wiemy, jak wyglądały pieśni egzystencjalne na obozach. Myślę, że to podstawowa idea nieśmiertelności melodii jest również głęboko zakorzeniona.” W doświadczeniu tej śmiercionośnej maszyny, przez którą przeszedł.

Warto poznać Simona Laxa i jego muzykę, tego kompozytora z własnym duchem muzycznym, mieszanką słowiańsko-francuską. To muzyka na najwyższym poziomie, która potrafi dać otwartym uszom największą przyjemność.

Transmisja przez Elizabeth Richter

Więcej informacji

Najwyższej klasy artyści można regularnie oglądać z bliska. więcej