Śmieciarka powoli toczy się główną ulicą przygranicznego miasta Szczurkowo (Schönbruch) w województwie warmińsko-mazurskim. Mieszkańcy ustawili worki na śmieci przed swoimi domami i nie zwrócili uwagi na trzech rosyjskich żołnierzy z kałasznikowami, którzy nagle wyszli z krzaków. Za ostatnimi domami w Szczurkowie za kilkumetrowym płotem granicznym stoją mężczyźni, jakby chcieli dokonać inspekcji strony polskiej. Po kilku minutach znów znikają za wysokimi krzakami i drzewami. Nagłe przybycie nie zrobiło na mieszkańcach wrażenia. Niemniej jednak doskonale zdają sobie sprawę – jak wszyscy na pograniczu – że ich mały świat, podobnie jak cała Europa, bardzo się zmienił w ciągu ostatnich dwóch lat.

Od początku rosyjskiej okupacji Ukrainy mieszkańcy tego regionu częściej niż gdziekolwiek indziej śledzą wiadomości w telewizji i Internecie. Wojna może szaleć tysiąc kilometrów stąd, ale wydaje się, że jest tak blisko. Zadbany dom Stephena Sykesa w Ostre Pardo (Klingenberg), około 500 metrów od granicy z rosyjskim Kaliningradem. 60-latek spędził w tym miejscu, które z polskiej perspektywy jest końcem świata, całe życie i zawsze czuł się tam dobrze. Stan z 24 lutego 2022 r.: „Po wybuchu wojny na Ukrainie bardzo baliśmy się, że Rosjanie napadną na Polskę. Mieszkamy tuż przy granicy, a to miałoby dla nas opłakane konsekwencje. Jesteście bezbronni, mogliby przyjdź i zabij nas.” Można się z tego śmiać, ale w pierwszej fazie wojny wieczorem zawsze kładę nóż obok łóżka, to jest broń” – mówi Sikes, ukrywając swoje prawdziwe emocje. Za uśmiechem.

Życie na tej granicy nie zawsze jest kolorowe. Podobnie jak władca, został wciągnięty w byłej cesarskiej prowincji Prusy Wschodnie w 1945 roku, aby oddzielić od siebie terytoria Polski i ZSRR. Przez ponad cztery dekady tworzyła swego rodzaju dodatkową „żelazną kurtynę” w środku bloku wschodniego. Żadnego przekraczania granicy, żadnej wymiany, żadnego kontaktu.

Dopiero na początku lat 90. XX w. otwarto pierwsze przejścia graniczne pomiędzy Polską a Obwodem Kaliningradzkim. Rozkwitł handel legalny i nielegalny. Obowiązek wizowy wprowadzono wraz z przystąpieniem Polski do UE w 2004 r., jednak wprowadzenie bezwizowego lokalnego tranzytu granicznego osiem lat później zapoczątkowało nową erę w życiu ludzi po obu stronach granicy.

Obie strony skorzystały na szeroko otwartej bramie – wyjaśnia Zdzisław Antoniak, właściciel pensjonatu w przygranicznej miejscowości Nowa Baslaka (Nowy Pasarj). „Rosjanie przychodzili teraz do nas, jak kiedyś robiliśmy zakupy w Niemczech. Kupowaliśmy żywność, kosmetyki i elektronikę. Kupowaliśmy u nich benzynę i papierosy. Miałem ze sobą rosyjskich gości, ale byli to głównie ludzie z niemieckimi paszportami odwiedzający swoich bliskich w Rosji” – powiedział Antoniak.

Wzrósł także przemyt, zwłaszcza że rosyjscy funkcjonariusze graniczni przymknęli oko na niezapewnienie odpowiedniej rekompensaty materialnej. Po czterech latach ożywionej i zawsze legalnej wymiany, w 2016 roku Warszawa wstrzymała mały ruch graniczny. Rząd polski uznał aneksję Krymu i okupację wschodniej Ukrainy przez Rosję za powrót Moskwy do imperialistycznej polityki. Przekroczenie granicy było teraz trudniejsze, ale nie niemożliwe. Oprócz epidemii ustała ona w 2022 r., kiedy Kreml rozpoczął agresywną wojnę przeciwko całej Ukrainie, a Polska odpowiedziała zamknięciem granic dla obywateli Rosji.

Od tego czasu wiele się zmieniło na granicy: nie tylko dlatego, że polska straż graniczna ma silną obecność, ale praktycznie każdy, kto zbliża się do granicy, często spotyka się z życzliwymi i profesjonalnymi funkcjonariuszami. Wyraźnym sygnałem zmiany sytuacji jest bariera elektroniczna, którą Polska zbudowała wzdłuż swojej 200-kilometrowej granicy za pomocą rosyjskich odwiertów. Miejscowi twierdzą, że zainstalowana technologia nadzoru widzi i słyszy wszystko. Około 3000 kamer, czujników ruchu i innych urządzeń, bariera z drutu kolczastego o wysokości dwóch i pół metra i szerokości trzech metrów ma zapobiegać nielegalnemu przekraczaniu granicy od strony rosyjskiej.