Podczas II wojny światowej polscy i francuscy internowani budowali ścieżki i drogi w wielu miejscach Szwajcarii. Ta działalność była szczególnie intensywna w Safiental – w warunkach nadgranicznych.

Dominique Landwer/Szwajcarskie Muzeum Narodowe

Latem 1940 r. do Szwajcarii przybyło jako internowanych 12 500 żołnierzy 2. Dywizji Strzelców Polskich wraz z 20 000 żołnierzy francuskich. W bitwie z niemieckim Wehrmachtem pod szwajcarską granicą znaleźli się w beznadziejnej sytuacji. Na przejściu granicznym ze Szwajcarią zostali rozbrojeni i zatrzymani. Następnie żołnierze zostali rozmieszczeni w całej Szwajcarii.

Aby nie konkurować z lokalną gospodarką tanimi pracownikami, szwajcarski rząd ograniczył pracę żołnierzy do rolnictwa oraz budowy i konserwacji torów i dróg. Żołnierze francuscy zostali ponownie zwolnieni do domu na początku 1941 r., podczas gdy żołnierze polscy pozostali w Szwajcarii do końca II wojny światowej.

Większe obozy znajdowały się w różnych miejscach kantonu Graubünden, w tym w Chur i Rudels oraz w Cases. Podczas wykonywania zadań żołnierze byli zwykle umieszczani w obozach na miejscu, w tym w Safiental.

W całej Szwajcarii udokumentowano 54 szlaki, które zostały na nowo ulepszone lub zbudowane z pomocą internowanych: 15 z nich znajduje się w kantonie Graubünden. W Safiental, która w tamtym czasie była jedną z najbardziej odległych dolin w Szwajcarii, jest ich co najmniej 6. Wejście do doliny zostało zasypane przez prehistoryczne osuwisko z Velms, więc do końca XIX wieku dolina była dostępna tylko przez różne alpejskie przełęcze w tylnej części doliny.

Dlaczego w tamtych latach w Saven Valley tyle się budowało? Historycy widzą dwa powody: tania siła robocza umożliwiła poprawę sytuacji komunikacyjnej w dolinie, która zawsze była słabo rozwinięta, a także sytuacja militarna: granica włoska była niedaleko. Ponadto nie były wymagane kontakty z ludnością, co jest kolejnym atutem tej słabo zaludnionej doliny.

Nie wszystkie tory są nowo wybudowane: tor Stäga z Safien do Glaspass, cieszący się dużym powodzeniem od wieków, został właśnie pomalowany świeżą warstwą farby. Prace te przeprowadzili internowani francuscy w 1940 r. Przetrzymywano ich na Safien Platz i Thalkirch od 20 lipca do 9 listopada 1940 r. Najsłynniejsza z tzw. łączy grzbiet Safiental z Valsertal.

Ta przełęcz miała znaczenie tylko regionalne, ponieważ doliny Walser, Safien i Vals przez wieki były zorientowane gospodarczo głównie na południe. Targi bydła w Thaucis, ale także w Ticino, były ważne dla tutejszych rolników. W poprzek przełęczy Tomül po stronie Vals znajdował się tylko prawdziwy tor dla mułów. W latach wojny 1942/43 internowani polscy żołnierze budowali drogę z Turahus w górę Alpe Valcha do korytarza. Przed wojną gminom brakowało pieniędzy, a teraz drogę dostali w prezencie.

Droga między alpejskimi budynkami Alpe Valcha i Alp Tumul Jest odnawiany od 2018 roku, ponieważ prace można wykonywać tylko latem, ukończenie powinno zająć jeszcze rok lub dwa. Historyk Cornel Duswald pisze, że tor jest ważnym przykładem konstrukcji torów armii szwajcarskiej.

Nocleg w stajni

Władze starały się wówczas ograniczyć kontakty z bezpieczną ludnością do minimum. Nie poszło dobrze. Polscy żołnierze byli popularni i gościnnie przyjmowani przez ludność; Romanse nie były rzadkością – w całej powojennej Szwajcarii było około 500 potomków takich związków. Z drugiej strony żołnierze, którzy od 1941 r. stacjonowali w Grossalp w górnej dolinie Safien, byli całkowicie odizolowani.

Przybyli tu latem 1941 r. po długiej jeździe z Bonaduce. Ku ich zaskoczeniu w Grossalp wita ich zamieć. Protestowali przed umieszczeniem ich w stodole bez urządzeń sanitarnych i napisali do Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w liście zachowanym w Archiwum Federalnym Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża w Genewie. Później komendant obozu nazwał list „haniebnym, użalalnym i niemilitarnym”. W sytuacji Polaków niewiele się zmieniło: tylko oficerowie i podoficerowie otrzymali lepsze mieszkania.

W Grossalp polscy żołnierze mieszkali w bardzo prostych gettach bez urządzeń sanitarnych.zdjęcie: Muzeum Polskie Rapperswil

Oprócz torów internowani z Grossalp zbudowali również drogę dojazdową do dolnej stacji kolejki linowej, która została zbudowana w celu zaopatrzenia wojska w Safierberg. Górna stacja jest widoczna do dziś.

Szereg pamiątkowych kamieni i tablic w Safiental upamiętnia rozmieszczenie polskich żołnierzy, na przykład na przełęczy Tomül, na Güner Lückli lub w drodze do Grossalp. Część napisów uzupełniono w 1995 r. brązową tablicą pamiątkową zorganizowaną przez Grupę Roboczą ds. Byłych Więźniów.

W prace zaangażowani byli także studenci z obozów uniwersyteckich we Freiburgu i Winterthur. W świetlicy polskich studentów w Winterthur wisiał wówczas nawet wielkoformatowy mural, który pokazywał sytuację w Upper Savental. Mural został udokumentowany fotograficznie, ale uległ zniszczeniu podczas remontu budynku.

Sala dla polskich internowanych w Obozie Uniwersyteckim Winterthur. Mural przedstawia scenę z Doliny Saviane. Mural nie zachował się.Fot. Biblioteki Winterthur, Kolekcja Winterthur / Leszek Biale

To również może Cię zainteresować: