W 150. rocznicę urodzin bestsellerowego pisarza, autora i zakazanego Żyda Jakuba Wassermana.

Jestem Niemcem i Żydem” – pisał Jacob Wassermann w 1921 roku – „jeden taki jak drugi taki jak drugi, żadnego nie można oddzielić od drugiego”. To zaangażowanie można znaleźć w jego szeroko dyskutowanym autobiograficznym eseju „Mein Weg als German and Jew”, który Marcel Reich-Ranicki nazwałby „wielkim, wciąż wpływowym współczesnym dokumentem” z lat 70. Książka została napisana przez pisarza, który miał 48 lat, kiedy została opublikowana i który, mimo pewnych zastrzeżeń technicznych, został określony przez Thomasa Manna jako „uniwersalna gwiazda powieści”.

W latach Wilhelmina i Weimaru Jakob Wassermann był jednym z niemieckojęzycznych autorów odnoszących największe sukcesy. Prawie 20 jego powieści – a także eseje, opowiadania, dramaty i kryminały – to bestsellery i zostały przetłumaczone na wiele języków. Jeśli chodzi o krytykę, również spotykają się z żywą, ale często podzieloną reakcją.

Kilka tygodni przed śmiercią w sylwestra 1933/34 – książki Wassermanna są obecnie zakazane w Niemczech – 60-latek powiedział swemu niespokojnemu wydawcy Gottfriedowi Biermannowi-Fischerowi, że nadal czuje się „niemieckim poetą”, ale teraz już wiedział, „że Niemcy nie są dla niego duchowym domem”. Wassermann, urodzony 10 marca 150 lat temu w Fürth, myślał o swoim istnieniu jako Żyd i artysta, pisał o tym i cierpiał z tego powodu jak żaden inny niemiecko-żydowski pisarz. Marzenie o współistnieniu stało się dla niego koszmarem najpóźniej od zabójstwa jego przyjaciela Walthera Rathenaua – sekretarza stanu zastrzelili skrajnie prawicowi członkowie Freikorpsu w 1922 roku. Kilka miesięcy wcześniej Wassermann napisał wyrok, który wkrótce okazało się niesławną prawdą: „Ktokolwiek napisał Historię antysemityzmu, napisałby też ważną część niemieckiej historii kultury”.

Drugi główny wątek życiowy Wassermanna zrodził się z trwającej konfrontacji z losem Żydów w Niemczech: walka o sprawiedliwość. „Musimy oddać ludziom sprawiedliwość, sprawiedliwość jest jak narodziny” – mówi idealistyczny młody człowiek Etzel Undergast w powieści Der Val Mauritius. Wassermann musiał boleśnie doświadczyć daremności wszelkich praw równości od młodości. Ja? Życie w mroku, strachu i nieszczęściu… wybierać między bezgraniczną samotnością a beznadziejnym konfliktem? „

W 1908 roku ukazała się wysoko ceniona powieść Wassermanna o życiu Kaspara (z: Kasparem) Hauserem. Młody człowiek schwytany w Norymberdze w 1828 roku, który ledwo mówił i którego pochodzenie jest niejasne, został przez społeczeństwo napiętnowany jako outsider i ostatecznie zamordowany. Dla Wassermanna jego obecność odzwierciedla życie Żydów w Niemczech. Żydowski myśliciel Waremme-Warschauer przyznaje w powieści Mauriceusa: „Pod żadnym pozorem nie mogłem osiągnąć takiej pozycji, którą nawet najbardziej podrzędne umysły, nie noszące piętna kobiety, przyjęłyby za pewnik”. Udana powieść Żydzi z Zerndorffa (1897) zawiera krótki dialog między ojcem a synem, którego kulminacją są zdania: „Oto nasz dom! Niemcy! Cesarz i prawo nas chronią”. – „Kiedy ktoś potrzebuje ochrony, nikogo nie ma w domu”.

Szczególną tragedią wielu niemieckich Żydów w latach poprzedzających antysemicką dyktaturę było to, że czuli oni głębokie przywiązanie i patriotyczną dumę z kraju swojego urodzenia. Dotyczy to również Jacoba Wassermana. Był niemieckim nacjonalistą iw przeciwieństwie do wielu swoich intelektualnych przyjaciół i kolegów nie miał idei rewolucyjnych.

Wassermann mieszkał później w Monachium i Wiedniu, przez ostatnie dziesięciolecia we wspaniałej willi w Bad Aussee w Austrii. Jednak jego frankońskie pochodzenie i twarda młodość ukształtowały go. Ojciec „miał niefortunną rękę do interesów”, ukochana matka zmarła, gdy miał dziesięć lat. Wkrótce do domu weszła macocha i – jak napisała w swoich wspomnieniach jego druga żona – „głód i bicie były na porządku dziennym”.

Nieszczęśliwy dzień w szkole, lata włóczęgi w Fürth, Norymberdze i Zurychu („wpadli w złe towarzystwo”), bolesne, a następnie przerwane lata praktyki handlowej u bogatego wuja w Wiedniu i Fryburgu. Pisząc zbawienie. Wyobraźnia Wassermanna pracuje niestrudzenie, gdziekolwiek się znajduje, na wakacjach nad morzem, na górskich wycieczkach z przyjaciółmi w Wiedniu, w mieszczańskiej codzienności bogacza, którego definiuje żona (dwoje) i dzieci (troje) – i ani dzień, kiedy nie pomaga swojej małej rączce w pracy nad odręcznym rękopisem.

Wassermann nie jest literackim nowatorem, jak jego współcześni Alfred Dublin, Robert Musil, Franz Kafka czy satyryk Thomas Mann. Jego powieści są ekscytujące, ale konwencjonalne, jego bohaterowie głoszą idee, diaboliczne osobowości i wyidealizowanych bohaterów – wciąż XIX-wieczny Wasserman z Dostojewskiego (do którego Léon Feuchtwanger jest tak entuzjastycznie porównywany) i Flaubert. Nietzsche pozostaje jednym z jego ważnych nauczycieli.

Wassermann pisze powieści historyczne i okresowe oraz powieści fantasy sięgające legendy, a refleksje autobiograficzne wciąż można odnaleźć w jego prozie. Fascynują go ekscytujące wyniki współczesnej psychoanalizy. W 1933 roku w artykule dla „Neue Rundschau” wypowiedział się na temat swojej zasady dialogu-narracji: „Mówienie i sprzeczność, ruch i kontrapunkt, punkt i kontrapunkt i wreszcie to, co nazywa się prawdą, ale co wcale nie jest prawdą, ale dość niejasne zapośredniczenie rodzi się z pozoru, (stwórz Formułę wypowiadania świata i upraszczania jego demonicznej różnorodności.

Do dziś twórczości Wassermanna zarzuca się frywolność, „pustą pompę” (Thomas Mann), „kissie” (Hans Meyer), „skłonność do moralności” (Marcel Reich-Ranicke). Rzeczywiście: ma skłonność do patosu, jego ogromna wyobraźnia może prowadzić do przepełnionych opisów. Kilka uwag na temat feminizmu przyprawia o zawrót głowy, przynajmniej w jego intelektualnym kręgu. Rozprawia o sile macierzyństwa i cytuje Zoroastra z łaskawą aprobatą: „Wszystko w kobiecie ma rozwiązanie: nazywa się to ciążą”.

Niezwykły jest stosunek Wassermana do Żydów ze Wschodu, którzy w wyniku pogromów zostali zmuszeni do emigracji na Zachód – „nie czuję braterstwa, tylko pokrewieństwo”. Jednak nie jest sam w oddali. Wielu zasymilowanych Żydów obawiało się, że skrajna bieda i tradycyjne stroje przybyszów z Polski czy Rosji mogą potwierdzać antysemickie stereotypy. Jego krytykę jego dosadnych uwag (Felix Welch mówi w tym kontekście o „najciemniejszym punkcie reżimu Wassermana”) wzmacnia jego stanowczy antysyjonizm: „Czy mamy kupić ziemię i ustanowić państwo? To oznaczałoby naszą zagładę”. Wasserman, wybitny głos w kraju, powiedział: „Oczywiście był oczerniany przez etnicznych antysemitów na długo przed 1933 rokiem jako „najniebezpieczniejszy żydowski pisarz naszych czasów”.

W Monachium, gdzie został „odkryty” i wypromowany przez wpływowego pisarza Ernsta von Wollzugena, przez trzy lata pracował jako współpracownik „Simplicissimus” (w czasopiśmie satyrycznym opublikował dziesięć powieści), następnie w Wiedniu, gdzie spędził pracował okazjonalnie jako korespondent kulturalny „Frankfurter Zeitung”, dzięki czemu uzyskał dostęp do ówczesnej literatury awangardowej, zyskał sławę i zaprzyjaźnił się na całe życie. Do tego kręgu należą Arthur Schnitzler i Hugo von Hofmannsthal, z którymi łączyła go szczególnie głęboka artystyczna przyjaźń, Thomas Mann, Rainer Maria Rilke, a później Stefan Zweig. Doceniają autora Wassermanna, czasem uśmiechającego się do potoku jego wypowiedzi, na który częściowo wpływa dialekt frankoński, a czasem wypaczającego filozoficzne i etyczne wycieczki w swoich dziełach. Wodnik był bogatym człowiekiem od czasu sukcesu swojej pierwszej książki. Jego relacje z pieniędzmi (w wyniku ubóstwa w młodym wieku) iz kobietami nie są łatwe.

Końcówka jest gorzka. Ciągnące się latami rozstanie z chorą psychicznie pierwszą żoną, któremu towarzyszyły procesy sądowe i wysokie żądania pieniężne, ekstrawaganckie prowadzenie domu z dziećmi i personelem w jego willi w Aussee, skromny napływ dochodów z opłat z Niemiec od początku 1933 r. , rozłąka z wydawnictwem Fischera i ciężka cukrzyca położyły się cieniem na jego ostatnich miesiącach. Na dwanaście dni przed śmiertelnym wylewem, którego Wasserman doznał w swojej willi, Tomasz Mann zanotował w swoim dzienniku: „W. Po powrocie z podróży do Holandii wygląda bardzo źle i trzy razy dziennie wstrzykuje sobie insulinę. Jego sprawy są beznadziejne. Pojawia się jako dzielny mężczyzna”.

Wczorajsza autorka bestsellerów została prawie zapomniana na wiele lat. Jak na ironię, wszystkie jego powieści i wiele opowiadań są nadal publikowane przez mniejszych wydawców i nadal są dostępne w księgarniach. Dotarcie do nich pozostaje ekscytującą czytelniczą przygodą. Jan Amery dokonał prostej, ale bardzo trafnej oceny twórczości pisarza Jacoba Wassermana. Jest, jak pisał, „być może ostatnim z wielkich tradycyjnych niemieckich powieściopisarzy, a także ostatnim, który zapewniał„ rozrywkę ”, nie będąc„ pisarzem rozrywkowym ”.