Powrót do praworządności to cel nowego polskiego rządu. Prawnik konstytucyjny Ewa Łętowska wyjaśnia, dlaczego sprawa jest skomplikowana.

Posiedzenie parlamentu: Ze swojego pierwszego rzędu lider PiS Kaczyński celuje w premiera Donalda Tuska Fot. Damian Borzykowski/Imago

WOKHENTAZ: Pani Łętowska, Prezydent Polski Andrzej Duda wyraził niedawno swoją złość z powodu „terroryzmu wymierzonego w praworządność”. Czy czujesz się otoczony przez „terrorystów zajmujących się praworządnością”?

Ewa Litoska: Prawdę mówiąc, oświadczenie naszego prezydenta wywołuje zamieszanie na całym świecie. Ale oczywiście nie ma terroryzmu wynikającego z rządów prawa. Prezydenta Dudę niepokoiło aresztowanie w Pałacu Prezydenckim jego byłych kolegów z PiS. Musiał winić za to siebie. Gdyby obaj politycy, skazani na dwa lata więzienia pod zarzutem fałszowania dokumentów i nadużycia władzy, nie zostali aresztowani, policja nie byłaby w stanie zatrzymać przestępców w pałacu prezydenckim. To, że przestępców prowadzono w kajdankach, było normalną pracą policji.

Wielu polskich intelektualistów uważa jednak, że metody stosowane przez nowy centrolewicowy rząd przypominają PiS. Czy nowa koalicja rzeczywiście zrobi to, co robiła wcześniej PiS?

Nie, różnice są wyraźne. Prawo i Sprawiedliwość rozmontowało demokrację w celu zagarnięcia i plądrowania państwa polskiego. Partia Platforma Obywatelska i jej koalicjanci postępują dokładnie odwrotnie. Dążą do odbudowania demokracji i praworządności, aby odzyskać zaufanie obywateli, którzy je utracili w swoim kraju. Prace nad reformami stają się jednak trudne, gdy prezydent, Trybunał Konstytucyjny oraz wciąż potężna Partia Prawo i Sprawiedliwość – obecnie partia opozycyjna – sprzeciwiają się odbudowie demokracji i praworządności.

Jeszcze raz o stylu politycznym. Czy nowemu ministrowi kultury Bartłomiejowi Sienkiewiczowi pozwolono po prostu zastąpić kierownictwo mediów państwowych PiS? Czy było to zgodne z prawem?

Z pewnością nie było to eleganckie politycznie. Ale nie było to też niezgodne z konstytucją. W Polsce mamy obecnie do czynienia z dwoma zjawiskami, które są znane także w Niemczech. Z jednej strony mamy do czynienia z dualnym państwem na wzór Ernsta Frankla (Politolog i prawnik; przyp. red.) Po raz pierwszy przeanalizowano go na przykładzie nazistowskich Niemiec w latach 1933–1945. Z drugiej strony istnieje fałszywa klasyfikacja, której używają reżimy autorytarne, aby ukryć swoje prawdziwe intencje.

Czy możesz wyjaśnić to bardziej szczegółowo?

W Polsce mamy obecnie do czynienia z wzorcowym przykładem państwa dualnego w rozumieniu Frankla: nasza demokratyczna konstytucja istnieje niezmieniona, a jej postanowienia nadal można demokratycznie interpretować i stosować. Ponadto w ciągu ostatnich ośmiu lat nowe, czasami niezgodne z konstytucją przepisy stworzyły praktykę prawną sprzeczną z Konstytucją. Tymczasem Prawo i Sprawiedliwość przejęło kontrolę nad Trybunałem Konstytucyjnym; Nie nagle, ale z biegiem lat. Poza tym urzędnicy zostali upolitycznieni. Pojawiła się nazwa Partii Prawo i Sprawiedliwość. Frankl nazwał oba współistniejące systemy prawne „stanem standardów” i „stanem miar”.

Ten tekst pochodzi z dni tygodnia. Nasz tygodnik od lewej! Co tydzień Wochentaz opowiada o świecie takim, jaki jest – i jaki mógłby być. Lewicowy tygodnik mający głos, stanowisko i światopogląd. Nowość w każdą sobotę w kiosku i oczywiście w abonamencie.

Jakie są relacje dualnego państwa z radiem publicznym czy mediami rządowymi PiS?

W nazistowskich Niemczech wszystkie media, także te, które wcześniej były prywatne, były sprzymierzone. Na szczęście w Polsce jeszcze do tego nie doszło. Jeśli jednak chcemy zrozumieć, jak doszło do tego punktu, musimy zagłębić się w szczegóły. Zanim PiS doszedł do władzy, działająca na podstawie konstytucji Państwowa Rada Radia i Telewizji (KRRiT) podejmowała wszystkie ważne decyzje medialne. W Radzie tej reprezentowane były prawie wszystkie siły społeczne i polityczne. Jedną z pierwszych ustaw z 2016 roku PiS powołał konkurencyjną instytucję: Radę Mediów Narodowych. Do nowego zarządu przeniosła wszystkie kompetencje dotychczasowej KRRiT. Jednak w połowie 2016 r. działający wówczas Trybunał Konstytucyjny uznał, że jest to niezgodne z konstytucją. Ale ani parlament, który ma bezwzględną większość głosów, jaką cieszy się PiS, ani powiązany z PiS prezydent, nie przejmują się tym zbytnio.

Kiedy nowy rząd Tuska objął urząd, znalazł Radę Mediów Narodowych, która od lat podejmowała decyzje dotyczące radiofonii i telewizji publicznej, choć nie pozwalało na to orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego?

Dokładnie. Jego osobiste decyzje były niezgodne z konstytucją, a zatem nielegalne. Naturalną drogą było uchwalenie ustawy, na mocy której nowy parlament rozwiąże Radę Mediów Narodowych i zwróci nielegalnie przekazane jej uprawnienia regionowi irackiego Kurdystanu. Problemy były jednak dwa: z jednej strony KRRiT była już upolityczniona i kontrolowana przez PiS, z drugiej strony prezydent ogłosił już swój sprzeciw wobec potencjalnej ustawy medialnej. Co więc można zrobić, aby po zablokowaniu normalnych, legalnych kanałów propagandowa proca PiS ponownie stała się nadawcą publicznym? Trzeba było odrobiny wyobraźni.

wyimaginowany?

Tak, bo droga musi być legalna. Pierwszą rzeczą, jaką zrobił rząd Tuska, było głośne i donośne ogłoszenie, że w Polsce znów zacznie obowiązywać prawo UE, a Polska uzna i zastosuje wszystkie orzeczenia wydane przez sądy europejskie. Samo to stanowi dla rządu ogromny krok naprzód, ponieważ może on teraz polegać na licznych orzeczeniach wydanych w Luksemburgu i Strasburgu w ciągu ostatnich ośmiu lat. Ponadto Izba Reprezentantów w swojej uchwale ogłosiła, że ​​chce zgodnie z Konstytucją zwrócić nadawcy publicznemu procę propagandową PiS. Musi informować obywateli w możliwie najbardziej obiektywny sposób i mieć charakter pluralistyczny. Dopiero wtedy Minister Kultury skorzystał z przysługujących mu praw rezydencyjnych jako właściciel radiostacji i dokonał wymiany rad nadzorczych. Cały proces pozostawał pod nadzorem sądów gospodarczych.

Więc było to całkowicie legalne?

Było to niezwykłe, ale nie niezgodne z konstytucją. W funkcjonującym systemie demokratycznym można tego dokonać za pomocą jednego lub większej liczby przepisów. Ale w tej chwili nie jest to możliwe. Nowa koalicja musi jednak przeforsować ustawę medialną przez parlament. Wtedy zobaczymy, czy prezydent, jak zapowiedział, zawetuje tę ustawę.

Czy rząd Tuska będzie skłonny wykorzystać (nielegalne) możliwości stworzone przez PiS – tym razem w służbie zwycięskiej koalicji?

Mam nadzieję, że do tego nie dojdzie. Jednak podejście małych kroków utrudnia odbudowę praworządności. Tym bardziej, że prezydent też w tym nie uczestniczy. Spowalnia to proces reform legislacyjnych prowadzących do normalizacji sytuacji. Ale łamanie prawa nie może stworzyć legitymizacji.

Reformy muszą odbywać się na kilku poziomach jednocześnie. Jak rząd chce zapobiec chaosowi prawnemu?

Istnieje oczywiście ryzyko wystąpienia takiego chaosu. Ale to nie jest nowe. Chaos obserwujemy u nas od początku rządów populistycznego PiS w 2015 roku. Dla mieszkańców Europy Zachodniej ważne jest, aby pamiętać, że w Polsce nigdy nie było takiego kultu prawnego, jak we Francji, Wielkiej Brytanii czy Niemczech. To ma związek z historią. W XIX w. Rosjanie, Prusacy i Austriacy dokonali rozbiorów Polski między sobą i ustanowili na podzielonych terytoriach własne prawo. To prawo było Polakom obce i sabotowali je przy każdej okazji. Sytuacja ta trwała przez 123 lata, aż do traktatu wersalskiego. Polska była niepodległa zaledwie 20 lat, aż do ponownego podziału w 1939 r., tym razem przez Hitlera i Stalina. Prawo okupacyjne znów stało się dziwne. Większość Polaków także uważała, że ​​powojenne prawo komunistyczne było „niepolskie”. Droga Polski do docenienia prawa, praworządności i zasad praworządności była wyboista.

Czy obawiamy się, że polskim obywatelom wkrótce zabraknie cierpliwości do nowej koalicji, bo nie realizuje ona swoich zadań od razu?

Mam nadzieję, że do tego nie dojdzie. Wielu Polaków uważa obecny cyrk polityczny za bardzo zabawny. Kanał internetowy Sejmu w dalszym ciągu cieszy się bardzo wysoką oglądalnością, a niektóre spotkania są nawet transmitowane w kinach. Zaproszenie brzmiało: „Przynieś popcorn!” Już znane słowo. Czas pokaże jednak, czy polityka konsumowana jako informacja i rozrywka zyska silne wsparcie ze strony społeczeństwa obywatelskiego.

Z drugiej strony politycy PiS bronią teraz „demokracji i praworządności”, chcą złożyć do Unii Europejskiej skargę na rząd Tuska i zaprotestować przeciwko wolności słowa. Czy Polacy wciąż dostrzegają ten dysonans?

To błędne oznakowanie stanowi oczywiście duże wyzwanie. Co Donald Tusk ma na myśli mówiąc o „wolnych mediach”? Co ma na myśli Jarosław Kaczyński, gdy broni „wolnych mediów”? Czy to to samo? W przypadku mediów chyba wszyscy Polacy to rozumieją: propagandyści PiS z pewnością nie są wolnymi mediami. Trudniej jest z sądami: jak osoba niebędąca prawnikiem ma rozumieć, kiedy sąd jest „prawdziwym sądem”, a kiedy tak się nazywa, ale w rzeczywistości jest tylko przykrywką dla niezależnego sądu? Albo nawet z sędziami. Mamy tu do czynienia z bardzo dużym problemem. Ponieważ w ciągu ostatnich ośmiu lat około jedna czwarta sędziów – a mamy około 11 000 – została awansowana w sposób bardziej niż wątpliwy.

Kto tłumaczy obywatelom te wypaczenia w państwie?

Stanowi to wyzwanie nie tylko dla rządu, ale także dla sędziów i prokuratorów, którzy muszą odbudować legitymację zniszczonych sądów. To zadanie jest większe i trudniejsze niż transformacja, jaka dokonała się w latach 1988-1990.

Czy rządowi Tuska uda się przywrócić w Polsce liberalną demokrację?

Nie wiem, ale mam wielką nadzieję, że tak. Nie będzie to jednak demokracja taka, jak przed 2015 rokiem. Nie cofamy się, idziemy do przodu, choć powoli. Demokracja będzie wyglądać inaczej, niż sobie to dzisiaj wyobrażamy. Jeśli jednak w tych burzliwych czasach w końcu nie wydarzy się nic nadzwyczajnego, za kilka lat Polska ponownie stanie się demokracją wielopartyjną. Oczywiście miejsce znajdzie także nacjonalistyczna, populistyczna Partia Prawa i Sprawiedliwości, ale także lewica, chadek i liberałowie.